Top piramide komt in zicht

Curator A. van Hees heeft inmiddels tweederde van de vermiste 127 miljoen euro opgespoord. Eenvoudig was dat niet, want Van den Berg beschikte over tientallen bankrekeningen in Nederland. Bovendien bleek hij ook al grote bedragen te hebben weggesluisd naar Zwitserland en Liechtenstein. En een administratie hield hij niet bij.

Aangezien Van den Berg tot dusver elke medewerking aan het onderzoek weigerde, moest Van Hees dus bij alle banken informatie over de geldstromen Van den Berg opvragen. "Daaruit bleek dat het grootste deel van het geld, zo'n 79 miljoen, in de top van de piramide is terechtgekomen," zegt Van Hees: "Een groep van vijftig beleggers moet alleen al in totaal zo'n twintig miljoen aan rendementen hebben opgestreken."

Het geld is eigenlijk gewoon herverdeeld, stelt Van Hees. Uit de bankgegevens waarop curator Van Hees de hand heeft weten te leggen, blijkt dat de beleggers in totaal 85 miljoen hebben ingelegd. Ruim vijf miljoen is nog spoorloos. Dat gedupeerden op een veel hoger bedrag uitkomen, komt omdat zij nog steeds aanspraak maken op de uitzinnig hoge rendementen, soms oplopend tot 240 procent, die Van den Berg hun voorspiegelde.

Helemaal compleet is het financiële plaatje nog niet, benadrukt de curator: "De bankrekeningen voeren niet helemaal terug tot het begin. Vooral in 2002 en 2003 hebben we nog niet alle geldstromen in beeld. Bovendien moeten ook grote bedragen contant door de handen van Van den Berg zijn gegaan. Daar hebben we tot dusver nog geen vinger achter kunnen krijgen."

Eén ding staat vast. Een kleine groep beleggers heeft grof geld verdiend aan de rest. En het wonderlijke is dat zowel begunstigden als gedupeerden zich verenigd hebben in een stichting met de intrigerende naam Welbegrepen Eigenbelang. "De namen van sommige bevoordeelde beleggers zie ik inderdaad terugkeren op de lijst van schuldeisers," bevestigt Van Hees. "Maar," voegt hij daar meteen aan toe, "voor het merendeel bestaat de stichting uit mensen die hun geld echt kwijt zijn."

René van den Berg ging op 15 juni vorig jaar failliet. Hij bleek op grote schaal geld te hebben geleend van in totaal meer dan 1400 particulieren. De wonderbelegger had in de jaren daarvoor als sponsor in de tenniswereld enige naamsbekendheid opgebouwd. Zijn werkgever Intervaluta, een vermogensbeheerder uit Joure, financierde onder meer de tennisclub Hilverheide in Hilversum, met vedetten als Michaëla Krajicek en John van Lottum, en toernooien in Amersfoort en Eindhoven.

Van den Berg gaf na zijn arrestatie vrijwel meteen toe dat hij het geld van zijn beleggers gebruikte om verplichtingen uit eerder afgesloten leningen te voldoen. Zulke 'zogenoemde' piramideconstructies zijn sinds 1998 in Nederland verboden. Omdat de deelnemers nauwelijks invloed kunnen uitoefenen op de resultaten, en afhankelijk zijn van de inspanningen van anderen, beschouwt de wetgever het als een illegaal kansspel.

Maar van een klassieke pirami-deconstructie was bij Van den Berg geen sprake, zegt woordvoerder Frank Engelsman van het internationale detectivebureau Ultrascan, dat door gedupeerde beleggers is ingehuurd om nog iets van hun geld te achterhalen. "Bij de meeste piramideconstructies kennen de spelers in de eerste, tweede en derde lijn elkaar meestal persoonlijk," zegt Engelsman: "Bij Van den Berg was dat niet zo. Bovendien komen verschillende namen van beleggers van het eerste uur op geen enkele lijst voor. Dat zijn de mensen die waarschijnlijk heel snel hun winsten hebben gepakt."

Van den Berg is volstrekt gewetenloos te werk gegaan, stelt Engelsman. Hij schat dat van de 1400 beleggers er 400 redelijk goed aan de zwendel verdiend hebben. "Maar tussen de beleggers die geld hebben verloren zitten heel trieste gevallen. Dat wordt in deze zaak wel eens vergeten. Er zijn mensen die al hun spaargeld bij Van den Berg hadden belegd en nu geen behandeling in het ziekenhuis meer kunnen betalen. Anderen moesten hun huis verkopen of hun bedrijf sluiten."

Van den Berg heeft handig gebruik gemaakt van de tegengestelde belangen tussen de beleggers. "Een kleine groep beleggers heeft dikke winsten behaald, een grotere groep ontving alleen de hun beloofde rendementen niet, maar leed netto geen verlies. En de overgrote meerderheid is zijn geld kwijt. Zij zijn kwaad en willen hun uiterste best doen om hun geld terug te krijgen, maar worden daarin niet gesteund door de beleggers die geen schade hebben geleden."

Engelsman plaatst daarom grote vraagtekens bij het optreden van de vereniging Welbegrepen Eigenbelang, die zich opwerpt als belangenbehartiger van de gedupeerde beleggers. "Die vereniging was wel erg snel opgericht en had vanaf het begin twee petten op."

Sommige beleggers hebben zich door Van den Berg doelbewust laten gebruiken om de piramideconstructie zo lang mogelijk in stand te houden, zegt Engelsman: "Van den Berg wist al ruim van te voren al dat zijn faillissement er aan stond te komen. Hij had maanden de tijd om bewijsmateriaal weg te werken en schuldeisers te creëren waarmee hij zijn piramide kon bijsturen. Zoals ook de latere verhalen over geheimzinnige buitenlandse investeerders en vastgoed beleggingen in Tsjechië en Spanje, vooral bedoeld waren om om de aandacht af te leiden."

Van den Berg heeft met hulp van sommige beleggers geruime tijd de aandacht weten af te leiden, stelt Engelsman. "Hij wilde vooral verwarring zaaien, bijvoorbeeld met het verhaal over die geheimzinnige Joegoslaaf Petrovic, van wie hij nog een enorm bedrag tegoed zou hebben. Maar zo geheimzinnig was die Petrovic niet. In het criminele milieu in Noord-Holland was hij geen onbekende." Curator Van Hees bevestigt dat; "Van den Berg heeft een rookgordijn opgehangen. Dat is een analyse die ik kan onderschrijven," zegt hij.

Van Hees gaat de komende tijd proberen of van de begunstigde beleggers geld teruggevorderd kan worden. Veel kans lijkt hij niet te maken. Piramideconstructies zijn weliswaar verboden, maar dat de beleggers wisten dat ze deelnamen aan zo'n spel, zal lastig te bewijzen zijn. "Uiteindelijk ging het feitelijk om aanbiedingen van leningen tegen uitzonderlijke hoge rente," moet Van Hees toegeven.

Advocaat Bob van der Goen uit Soest, die een omvangrijke groep gedupeerde beleggers vertegenwoordigt, verwacht dat er weinig uit het faillissement te halen zal zijn. "Wij zijn al snel tot de conclusie gekomen dat Van den Berg veel geld heeft uitgedeeld. De kans om nog iets terug te krijgen van de mensen die teveel kregen, is klein. Wij richten ons daarom liever op mensen bij wie nog wel wat te halen valt."

Van der Goen heeft inmiddels verschillende bestuurders van de voormalige werkgever van Van den Berg, vermogensbeheerder Intervaluta/Intereffekt uit Joure, aansprakelijk gesteld. Veel beleggers deden immers zaken met Van den Berg toen hij daar nog directeur was. In veel gevallen werd volgens Van der Goen 'aanbevolen of zelfs als eis gesteld dat ook bij Intervaluta/Intereffekt geïnvesteerd'.

Waren de bestuurders van Intervaluta/Intereffekt op de hoogte van de zwendel? De vermogensbeheerder ontkent, maar detective Engelsman sluit het allesbehalve uit. "Ze gingen mee naar presentaties in Marbella en zaten in hetzelfde vliegtuig." 'Wij dachten dat hij erg slim was' Verbod illegaal kansspel helpt weinig 'Van een klassieke piramidevorm was geen sprake' De Wet op de Kansspelen omschrijft een piramidespel sinds 1998 als 'een gelegenheid waarbij deelnemers een goed afgeven of een verplichting aangaan teneinde daaruit een voordeel te verwerven dat geheel of ten dele afhankelijk is van de afgifte van een goed of het aangaan van een verplichting door latere deelnemers'.

Halverwege de jaren negentig namen de piramidespelen, die daarvoor ook wel sneeuwbalspelen werden genoemd, een grote vlucht in Nederland, tot afgrijzen van het openbaar ministerie dat in 1995 een proefproces begon tegen de stichting Coin Liberté. Iedere nieuwkomer moest bij Coin Liberté twee cheques van driehonderd gulden uitschrijven, een voor de persoon die een trede hoger stond en een voor degene bovenaan de piramide. Volksverlakkerij, vond justitie, maar volgens de rechter ging het wel degelijk om een behendigheidsspel omdat de spelers het verloop zelf konden bepalen door zelf nieuwe deelnemers te werven.

In 1997 was het aantal aanbieders van piramidespelen in Nederland gestegen tot meer dan zestig. Het aantal spelers liep in de honderdduizenden. De argwaan van de Nederlandse autoriteiten nam toe nadat honderduizenden beleggers in Albanië, het armste land van Europa, hun laatste spaargeld aan piramideconstructies waren kwijtgeraakt.

Kamervragen leidden uiteindelijk in 1998 tot een wijziging in de Nederlandse wet. Toch komen piramidespelen ook na dat verbod nog steeds voor. De beruchte kettingbrief heeft nog niets aan aantrekkingskracht verloren. Ook internet vormt een ideaal platform voor aanbieders van uiteenlopende producten - vaak appartementen, verzekeringen of telefoonabonnementen - waarbij de feitelijke hoofdactiviteit bestaat uit het werven van nieuwe gegadigden, die een hoge inleg moeten betalen om mee te mogen doen.

Beleggers van René van den Berg willen liever niet herinnerd worden aan hun piramide-avontuur. "Het is allemaal al erg genoeg," verzucht een inwoner uit Amstelveen, die meer dan 2,5 miljoen in de piramide stak. Zelfs de vraag of hij geld verloren of verdiend heeft aan het spel, weigert hij te beantwoorden. Iets spraakzamer is een dame uit een noordelijke provincie, haar woonplaats mag onder geen beding worden vermeld, die een kleine twee ton aan Van den Berg leende. Het meeste geld heeft ze terug, denkt ze. "Misschien dat we per saldo iets hebben verloren. Maar precies hebben we dat nooit uitgerekend want het geld werd vaak van de ene naar de andere rekening overgeheveld. De rente die we uitbetaald kregen, legden we vervolgens weer in." Dat ze haar geld stak in een piramidespel ontdekte ze pas na de arrestatie van Van den Berg: "Dat lazen we in de krant. Voor die tijd hebben wij altijd gedacht dat hij het geld heel slim wist te beleggen." Ontevreden is ze niet: "We hebben er heel leuke dingen van kunnen doen."

De lijst met namen van gedupeerde beleggers, onder wie de schaker Hans Böhm die ooit samen met Van den Berg een boekje over de valutahandel schreef, toont aan dat het netwerk zich uitstrekte tot alle provincies. De meeste leningen schommelden tussen de 5000 en de 50.000 euro. Hele families bleken aan Van den Berg geld te hebben geleend, maar ook bedrijven - zoals een beleggingskantoor uit Zeewolde dat adverteert met de slogan 'Better safe than sorry'.

Of Van den Berg veroordeeld zal worden? Zijn slachtoffers betwijfelen het. Cruciaal in de zaak is of justitie kan bewijzen dat hij zich bezighield met een piramidespel, zegt een inwoner uit Zwolle die twee ton kwijtraakte. "Wat Van den Berg deed, schulden aflossen door nieuwe leningen af te sluiten, doet de Nederlandse Staat ook."